با اینکه مفهوم سلامت اجتماعی در سال های اخیر به طرز گسترده ای در میان جامعه شناسان، پزشکان اجتماعی و متخصصان ارتقاء سلامت مطرح شده است، اما بر خی اوقات، در مباحث و مقالات مطرح شده در این زمینه، فضای مفهومی “سلامت اجتماعی” با “عوامل اجتماعی سلامت” از هم تفکیک نشده است. در این نوشتار کوتاه به این موضوع پرداخته می شود.
طرح موضوع عوامل اجتماعی سلامت(SDH) به سال های دورتری بر می گردد. به عبارت دیگر این مفهوم نسبت به مفهوم سلامت اجتماعی(SH) جا افتاده تر است و منابع علمی متعددی در رابطه با آن وجود دارد. برای اینکه موضوع بحث ساده تر شود فرض می کنیم فقط دو نوع از سلامت و بیماری وجود دارد. 1) سلامت و بیماری جسمی 2) سلامت و بیماری روانی. در این حالت اگر صحبت از عوامل اجتماعی سلامت بشود، به معنی: الف) عوامل اجتماعی موثر بر سلامت و بیماری جسمی و ب) عوامل اجتماعی موثر بر سلامت و بیماری روانی است. چند مورد از عوامل اجتماعی قابل ذکر عبارتند از: پایگاه اقتصادی، تحصیلات، سبک زندگی و رسانه ها. اگر بخواهیم در حوزه عوامل اجتماعی سلامت پژوهشی انجام دهیم، ممکن است بپرسیم چه رابطه ای بین پایگاه اقتصادی افراد و سلامت و بیماری جسمی آنها وجود دارد؟ به عبارتی روشن تر اقشار کم درآمد، متوسط و پردرآمد بیشتر به چه نوع بیماری های جسمی مبتلا می شوند؟ به زبان روش شناختی، در عوامل اجتماعی سلامت، متغیر های وابسته جسمی و یا روانی هستند و عوامل اجتماعی در نقش متغیر های مستقل موثر بر آنها ظاهر می شوند. متخصصانی که این سوالات را مطرح می کنند، جامعه شناسان، پزشکان اجتماعی و روان شناسان هستند. در اینجا مفهوم عوامل اجتماعی سلامت تا حدودی مشخص می شود. اما سلامت اجتماعی به چه معناست؟
همانطور که قبلا” اشاره شده است، سلامت اجتماعی به کیفیت روابط افراد و سازمان ها با یکدیگر و مطلوبیت شاخص های کلان اجتماعی مربوط است. بنابر این، در اینجا صحبت از عوامل نیست. بلکه حوزه ای جدید در سلامت و بیماری مطرح شده است که در محدوده بررسی های سلامت جسمی و روانی قرار نمی گیرد؛ یک فرد منزوی بدون تردید دچار بیماری اجتماعی است و در نگاهی دیگر، سلامت اجتماعی او به شدت کاهش یافته است. اگر در یک سازمانی رشوه گیری شایع باشد، آن سازمان سلامت اجتماعی و به عبارت دیگر سلامت سازمانی پایینی دارد. جامعه ای که در آن فقر بالا باشد، سلامت اجتماعی پایین می آید. آیا سلامت اجتماعی می تواند تحت تاثیر عوامل اجتماعی، روانی و جسمی قرار داشته باشد؟ جواب مثبت است. مثلا” ممکن است یک فرد به خاطر داشت بیماری روانی شیزوفرنی منزوی شده باشد، یعنی سلامت اجتماعی اش به شدت کاهش یافته باشد و یا به علت یک بیماری جسمی مزمن مثل جزام، دچار انزوای اجتماعی شده باشد. با اینکه سلامت اجتماعی خودش نیز متغیر ی اجتماعی است، اما می تواند تحت تاثیر سایر عوامل اجتماعی نیز قرار گیرد. مثلا” رسانه ها بر سلامت اجتماعی افراد تاثیر می گذارند؛ فیسبوک و رسانه های اجتماعی دیگر بر روابط واقعی کاربران بی تاثیر نیستند.
با روش شدن فضای مفهومی “عوامل اجتماعی موثر بر سلامت و بیماری” و “سلامت اجتماعی” می توان تفاوت این دو را به خوبی تشخیص داد؛ در نگاه کمی، سلامت اجتماعی متغیر وابسته است در حالی که عوامل اجتماعی به معنی مجموعه ای از متغیر های مستقل است. از طرف دیگر، سلامت اجتماعی حوزه ی نسبتا” جدیدی در پژوهش های سلامت است اما عوامل اجتماعی موثر بر سلامت نسبتا” شناخته شده است و سابقه پژوهشی غنی تر دارد؛ سلامت اجتماعی بیشتر در تخصص جامعه شناسان است اما آنگاه که از عوامل اجتماعی موثر بر سلامت سخن به میان می آید، علاوه بر جامعه شناسان، پزشکان اجتماعی نیز صاحب نظر اند.
*محمد حسین حسنی